Muallimzade (Dökümhane) Hamamı
TARİHÇESİ:
Kazım Baykal bu hamamı Muallimzade Ahmet Efendi’nin, Zeyneddin Hafi Mahallesi ve Aksu’daki Cami, okul ve zaviyesine gelir sağlamak için 1572’de yaptırmış olduğunu söyler. (Baykal, Bursa ve Anıtları, s.153) Ancak hamamla ilgili ilk sicil kaydı 1490 tarihine aittir.( Kepecioğlu, Bursa Hamamları, s.14) Bu kayıtta hamamın çok harap durumda olduğu belirtilmiş olduğundan hamamın 1490’dan önceki bir tarihte inşa edilmiş olduğu düşünülmektedir. Hamam, eğimli bir arazi üzerine kurulmuş orta büyüklükte bir “çifte” hamamdır. Zaman içerisinde yapılan müdahaleler ve çevresel koşulların da etkisiyle yapının fiziksel durumunda bozulmalar ve değişiklikler meydana gelmiştir. Bu değişikliler sebebiyle kadın ve erkek kısımlarının hangileri olduğunu anlamak güçtür. Hamamın güneydeki kısmının ılıklığı kubbeyle örtülü eyvanlı bir mekan ve ona bağlı iki hücreden oluşmaktadır. Hücrelerden biri kubbe diğeri aynalı tonoz ile örtülüdür. Sıcaklık bölümleri iki kısımda da benzer plan özelliği göstermektedir. Sıcaklıklar eyvanla genişletilmiş kubbeli bir ana mekan ve bu mekana bağlanan kare planlı iki halvetten oluşmaktadır. Eyvanlar aynalı tonoz ile örtülü olup, güneydeki kısmın halvet kubbeleri pandantiflere, kuzeydekinin kubbeleri ise tromplara oturtulmuştur. Hamamın aynalı tonozlarında ve sıcaklık kubbelerinde altıgen ve yıldız biçiminde son derece hoş aydınlık delikleri bulunmaktadır. Yapı duvar malzemesi moloz taş ve kaba yontu taştır.
Kayıtlara göre, hamam uzun zaman bakımsız kalmış ve pek çok kez de onarım görmüştür. 1490, 1613, 1655, 1730, 1744 ve 1830 tarihlerinde çeşitli onarımlar görmüş olan Muaalimzade Hamamı 1950’lerde ise özgün işlevini ve karakterini büyük ölçüde kaybetmiştir. Yapının bu tarihte dökümhane olarak kullanıldığı bilinmektedir. Bu kullanım şekli nedeniyle de yapıya çok fazla müdahale edilmiş, neredeyse tüm mekanlar arasındaki duvarlar kaldırılmış, geriye sadece yapıyı taşıyacak şekilde paye biçiminde duvar parçaları bırakılmıştır. Hamam yapısının üstünde 1930’lu yıllarda yapılmış olduğu bilinmekte olan ahşap döşemeli bir kat bulunmaktaydı. Külhanın ocak ağızı kapatılmış, moloz taş ile yıkılan kısımlar onarılmış bu duvara pencere ve kapılar açılmıştı. Bu bölümün üstündeki döşemeden üst kata geçilmekteydi. Muallimzade Hamamı’nın plan şemasını gösteren izler, taşıyıcı ayaklar ve birkaç örtü elemanı dışında yapıdan geriye özgün malzeme ve detay kalmamıştır. (Şehitoğlu, Bursa Hamamları, s. 91,92.)
HAMAMIN MİMARİ ÖZELLİKLERİ:
Muallimzade Hamamı çifte hamam niteliğinde inşa edilmiş olup; günümüze gelene kadar çok fazla miktarda bozulmaya maruz kalmıştır. Bu durumun sebebi hem doğal faktörler hem de hamam işlevini kaybetmiş olan yapıya verilmiş olan yeni işlevlerdir. Hamamın 1. Dünya Savaşı sonrasında soğukluk bölümünün yıkılmış olması özgün işlevini sürdürememesine ve yeni işlevler yüklenmesine sebep olduğu söylenebilir. Hamam her ne kadar müdahale görmüş olursa olsun; ayakta olan aralık, tuvalet, halvetleri, su deposu ve bunların üzerini örten özellikli tonoz ve kubbeleri ile hala hamam yapısı olmanın izlerini taşımaktadır. Yapılan restitüsyon çalışmaları, hamamın soğukluk bölümlerinin yapının batı cephesinde bulunduğu ortaya koymuştur. Kadınlar ve erkekler bölümleri plana şemasında bir aks üzerinde simetrik bir yerleşim sergilemektedir. Tuvalet bölümlerinin üzeri tonoz ve kubbeyle; dikdörtgen bir plana sahip olan Ilıklık ve sıcaklık bölümlerinin üzeri tonoz ve kubbe ile; kare planlı halvetlerin üzeri kubbe ile geçilmiştir. Duvardan kubbeye geçişler tromplarla sağlanmıştır. Su deposunun tuğla tonoz örtüsü korunmuştur. Cephelerde hamamın özgün yapısını ılıklık mekanlarına giriş kapıları yansıtmaktadır.
RESTORASYON ÇALIŞMALARI
Bursa Büyükşehir Belediyesi’nce 2009 yılında proje çalışmalarına başlanmış olan hamamın bulunduğu parselde, verilmesi planlanan işlev doğrultusunda imar planı değişikliğine gidilerek “sosyal tesis alanı” olarak belirlenmiştir. Özel mülkiyete ait hamamın kamulaştırmasına önce Yıldırım Belediyesi’nce başlanmıştır ancak işlemler Büyükşehir Belediyesi tarafından sonuçlandırılmıştır. Muallimzade Hamamı ile ilgili yapılan tüm proje çalışmaları itina ile çalışılmış; doğru verilere ulaşmak adına kazı çalışmaları Müze Müdürlüğü denetiminde Belediyemizce yürütülmüştür. Kazı çalışmaları sonucunda hamamın özgün tuvalet bölümleri ve gerçek zemin kotları ile cehennemlik yükseklikleri tespit edilmiştir. Hazırlanan tüm projeler Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu onayı alındıktan ve mühendislik uygulama projeleri tamamlandıktan sonra restorasyon uygulamalarına başlanmıştır.
Hamamın kubbe ve tonozlarını tahrip eden betonarme döşeme kaldırılmış ve hamamın özgün çatı konstrüksiyonu olan bu yapı parçaları ortaya çıkarılmıştır; üzeri kurşun ile örtülerek iç mekanda geometrik formlardan (yıldız ve altıgen) oluşan fil gözleri hamam işlevinin yansıması olarak yerini almıştır. Yine özgün işlevi dışında kullanıldığı dönemde yok olan mermer zemin döşemeleri yenilenmiştir. İşlev doğrultusunda uygulama aşamasında mekanların daha aydınlık olması adına hamamın Dökümhane döneminde açılan açıklıklar; bu dönemdeki kullanımına atıfta bulunularak, a hşap çerçeve içi cam olacak şekilde düzenlenmiştir.
Kazım Baykal bu hamamı Muallimzade Ahmet Efendi’nin, Zeyneddin Hafi Mahallesi ve Aksu’daki Cami, okul ve zaviyesine gelir sağlamak için 1572’de yaptırmış olduğunu söyler. (Baykal, Bursa ve Anıtları, s.153) Ancak hamamla ilgili ilk sicil kaydı 1490 tarihine aittir.( Kepecioğlu, Bursa Hamamları, s.14) Bu kayıtta hamamın çok harap durumda olduğu belirtilmiş olduğundan hamamın 1490’dan önceki bir tarihte inşa edilmiş olduğu düşünülmektedir. Hamam, eğimli bir arazi üzerine kurulmuş orta büyüklükte bir “çifte” hamamdır. Zaman içerisinde yapılan müdahaleler ve çevresel koşulların da etkisiyle yapının fiziksel durumunda bozulmalar ve değişiklikler meydana gelmiştir. Bu değişikliler sebebiyle kadın ve erkek kısımlarının hangileri olduğunu anlamak güçtür. Hamamın güneydeki kısmının ılıklığı kubbeyle örtülü eyvanlı bir mekan ve ona bağlı iki hücreden oluşmaktadır. Hücrelerden biri kubbe diğeri aynalı tonoz ile örtülüdür. Sıcaklık bölümleri iki kısımda da benzer plan özelliği göstermektedir. Sıcaklıklar eyvanla genişletilmiş kubbeli bir ana mekan ve bu mekana bağlanan kare planlı iki halvetten oluşmaktadır. Eyvanlar aynalı tonoz ile örtülü olup, güneydeki kısmın halvet kubbeleri pandantiflere, kuzeydekinin kubbeleri ise tromplara oturtulmuştur. Hamamın aynalı tonozlarında ve sıcaklık kubbelerinde altıgen ve yıldız biçiminde son derece hoş aydınlık delikleri bulunmaktadır. Yapı duvar malzemesi moloz taş ve kaba yontu taştır.
Kayıtlara göre, hamam uzun zaman bakımsız kalmış ve pek çok kez de onarım görmüştür. 1490, 1613, 1655, 1730, 1744 ve 1830 tarihlerinde çeşitli onarımlar görmüş olan Muaalimzade Hamamı 1950’lerde ise özgün işlevini ve karakterini büyük ölçüde kaybetmiştir. Yapının bu tarihte dökümhane olarak kullanıldığı bilinmektedir. Bu kullanım şekli nedeniyle de yapıya çok fazla müdahale edilmiş, neredeyse tüm mekanlar arasındaki duvarlar kaldırılmış, geriye sadece yapıyı taşıyacak şekilde paye biçiminde duvar parçaları bırakılmıştır. Hamam yapısının üstünde 1930’lu yıllarda yapılmış olduğu bilinmekte olan ahşap döşemeli bir kat bulunmaktaydı. Külhanın ocak ağızı kapatılmış, moloz taş ile yıkılan kısımlar onarılmış bu duvara pencere ve kapılar açılmıştı. Bu bölümün üstündeki döşemeden üst kata geçilmekteydi. Muallimzade Hamamı’nın plan şemasını gösteren izler, taşıyıcı ayaklar ve birkaç örtü elemanı dışında yapıdan geriye özgün malzeme ve detay kalmamıştır. (Şehitoğlu, Bursa Hamamları, s. 91,92.)
HAMAMIN MİMARİ ÖZELLİKLERİ:
Muallimzade Hamamı çifte hamam niteliğinde inşa edilmiş olup; günümüze gelene kadar çok fazla miktarda bozulmaya maruz kalmıştır. Bu durumun sebebi hem doğal faktörler hem de hamam işlevini kaybetmiş olan yapıya verilmiş olan yeni işlevlerdir. Hamamın 1. Dünya Savaşı sonrasında soğukluk bölümünün yıkılmış olması özgün işlevini sürdürememesine ve yeni işlevler yüklenmesine sebep olduğu söylenebilir. Hamam her ne kadar müdahale görmüş olursa olsun; ayakta olan aralık, tuvalet, halvetleri, su deposu ve bunların üzerini örten özellikli tonoz ve kubbeleri ile hala hamam yapısı olmanın izlerini taşımaktadır. Yapılan restitüsyon çalışmaları, hamamın soğukluk bölümlerinin yapının batı cephesinde bulunduğu ortaya koymuştur. Kadınlar ve erkekler bölümleri plana şemasında bir aks üzerinde simetrik bir yerleşim sergilemektedir. Tuvalet bölümlerinin üzeri tonoz ve kubbeyle; dikdörtgen bir plana sahip olan Ilıklık ve sıcaklık bölümlerinin üzeri tonoz ve kubbe ile; kare planlı halvetlerin üzeri kubbe ile geçilmiştir. Duvardan kubbeye geçişler tromplarla sağlanmıştır. Su deposunun tuğla tonoz örtüsü korunmuştur. Cephelerde hamamın özgün yapısını ılıklık mekanlarına giriş kapıları yansıtmaktadır.
RESTORASYON ÇALIŞMALARI
Bursa Büyükşehir Belediyesi’nce 2009 yılında proje çalışmalarına başlanmış olan hamamın bulunduğu parselde, verilmesi planlanan işlev doğrultusunda imar planı değişikliğine gidilerek “sosyal tesis alanı” olarak belirlenmiştir. Özel mülkiyete ait hamamın kamulaştırmasına önce Yıldırım Belediyesi’nce başlanmıştır ancak işlemler Büyükşehir Belediyesi tarafından sonuçlandırılmıştır. Muallimzade Hamamı ile ilgili yapılan tüm proje çalışmaları itina ile çalışılmış; doğru verilere ulaşmak adına kazı çalışmaları Müze Müdürlüğü denetiminde Belediyemizce yürütülmüştür. Kazı çalışmaları sonucunda hamamın özgün tuvalet bölümleri ve gerçek zemin kotları ile cehennemlik yükseklikleri tespit edilmiştir. Hazırlanan tüm projeler Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu onayı alındıktan ve mühendislik uygulama projeleri tamamlandıktan sonra restorasyon uygulamalarına başlanmıştır.
Hamamın kubbe ve tonozlarını tahrip eden betonarme döşeme kaldırılmış ve hamamın özgün çatı konstrüksiyonu olan bu yapı parçaları ortaya çıkarılmıştır; üzeri kurşun ile örtülerek iç mekanda geometrik formlardan (yıldız ve altıgen) oluşan fil gözleri hamam işlevinin yansıması olarak yerini almıştır. Yine özgün işlevi dışında kullanıldığı dönemde yok olan mermer zemin döşemeleri yenilenmiştir. İşlev doğrultusunda uygulama aşamasında mekanların daha aydınlık olması adına hamamın Dökümhane döneminde açılan açıklıklar; bu dönemdeki kullanımına atıfta bulunularak, a hşap çerçeve içi cam olacak şekilde düzenlenmiştir.
/kurumlar/yildirim.gov.tr/sivil_savunma_plani.doc
Tarihi yapının algılanabilirliğini arttırmak adına hamamın restorasyon çalışmaları kapsamında, yapı önündeki meydan düzenlenmiş, meydandaki mevcut taksi durağı, tarihi dokuyla uyumlu olacak şekilde değiştirilmiştir. Ayrıca restorasyon öncesinde, hamamın güney cephesini kapatan park alanındaki büyük boyutlu bir trafonun yeri değiştirilmiş; açılan alan hamamın dış kotuna indirilerek, çocuk parkı düzenlenmiş ve boyutları daha küçük bir trafonun, bu alanın daha güneyinde konumlandırılması sağlanmıştır. Bursa Büyükşehir Belediyesinin yeniden hayat bulmasını sağladığı hamam, bu yeni işlevi ile; bulunduğu ilçe ve çevre için sosyal ve kültürel faaliyetlerin yapıldığı önemli bir odak noktası olacaktır.
Tarihi yapının algılanabilirliğini arttırmak adına hamamın restorasyon çalışmaları kapsamında, yapı önündeki meydan düzenlenmiş, meydandaki mevcut taksi durağı, tarihi dokuyla uyumlu olacak şekilde değiştirilmiştir. Ayrıca restorasyon öncesinde, hamamın güney cephesini kapatan park alanındaki büyük boyutlu bir trafonun yeri değiştirilmiş; açılan alan hamamın dış kotuna indirilerek, çocuk parkı düzenlenmiş ve boyutları daha küçük bir trafonun, bu alanın daha güneyinde konumlandırılması sağlanmıştır. Bursa Büyükşehir Belediyesinin yeniden hayat bulmasını sağladığı hamam, bu yeni işlevi ile; bulunduğu ilçe ve çevre için sosyal ve kültürel faaliyetlerin yapıldığı önemli bir odak noktası olacaktır.
