Umurbey Hamamı
Literatürde mahalle hamamları grubuna dahil edilen, Umurbey Mahallesi’nin en önemli kültür eserlerinden birisi olan ve Bursa’nın Yıldırım ilçesine bağlı İpekçilik semtinde bulunan UmurbeyHamamı, Kapıcı Caddesinin doğusunda apartmanlar arasına gizlenmiş, ancak kendi çevresinde tarihi dokusunu günümüze kadar koruyabilmiş ısıtmalı bir hamamdır.
Önemli hamamların bulunduğu bu şehirde dönemin önemli devlet adamlarından biri olan Umur bey de şehrin sosyo-kültürel yaşamına katkı sağlayan hayır müesseslerinin kurucularından biridir. Umurbey vakfiyelerde de belirtildiği gibi Kara Timurtaş Paşa’nın oğlu, tarihte siyasibaşarılar elde eden, sancaklarda veya saltanatta görev alan okuryazar ve hayırsever bir kimsedir. Yıldırım Bayezid’in İstanbul muhasarasına iştirak etmiş (A. 66) ve Ankara muharebesinde babasıyla beraber yaralanmış, Timur’a esir düşmüş, Musa Çelebi’nin yanında bulunmuş ve Çelebi Sultan Mehmed’e büyük hizmetlerde bulunarak Anadolu Beylerbeyi olmuş, Düzmece Mustafa muharebesinde de büyük fedakârlıklar göstermiş ve II. Murad zamanında vezirlikrütbesini almıştır
Vakfiyelerinden anlaşıldığına göre Umurbey mücahit olduğu kadar aynı zamanda alim bir kişidir. Bursa’da bugün kendi adıyla anılan semtte yaptırmış olduğu caminin duvarında iki büyük kısımdan ibaret olan kitabede de ifade edildiği gibi bu caminin yanındaki hamam ve Tuzpazarı’ndaki kervansaraydan başka Bergama’da bir medrese ile hamam, Biga’da bir camii ve hamam, Afyonkarahisar’da bir camii, medrese, hamam ve bir kervansaray, Edirne’de ise bir mescit yaptırmıştı.
Eskiden Bursa’nın en önemli İpek üretim merkezlerinden biri olan bugünkü İpekçilik semtinde bulunan Umurbey’in vakıf eserlerinden biri olan Umurbey Hamamı 1430 tarihinde inşaa edilmiş, hamam mimarisi özelliklerini yansıtmasısebebiyle önemlidir.Bu yapı aslında İlk Devir Osmanlı Külliyeleri’nde yapıların birbirleri etrafında düzensiz şekilde bulunması ve külliye mimarisinde henüz dış bahçe duvarı uygulamasının görülmediği düşünüldüğünde bu mahallede bulunan Umurbey Camii’si, türbesi, çeşmesi ve bahçesindeki yaklaşık 80 kişilik haziresi ile küçük bir külliye olarak tasarlanmış olan kompleks yapının bir parçasıdır.
Önemli hamamların bulunduğu bu şehirde dönemin önemli devlet adamlarından biri olan Umur bey de şehrin sosyo-kültürel yaşamına katkı sağlayan hayır müesseslerinin kurucularından biridir. Umurbey vakfiyelerde de belirtildiği gibi Kara Timurtaş Paşa’nın oğlu, tarihte siyasibaşarılar elde eden, sancaklarda veya saltanatta görev alan okuryazar ve hayırsever bir kimsedir. Yıldırım Bayezid’in İstanbul muhasarasına iştirak etmiş (A. 66) ve Ankara muharebesinde babasıyla beraber yaralanmış, Timur’a esir düşmüş, Musa Çelebi’nin yanında bulunmuş ve Çelebi Sultan Mehmed’e büyük hizmetlerde bulunarak Anadolu Beylerbeyi olmuş, Düzmece Mustafa muharebesinde de büyük fedakârlıklar göstermiş ve II. Murad zamanında vezirlikrütbesini almıştır
Vakfiyelerinden anlaşıldığına göre Umurbey mücahit olduğu kadar aynı zamanda alim bir kişidir. Bursa’da bugün kendi adıyla anılan semtte yaptırmış olduğu caminin duvarında iki büyük kısımdan ibaret olan kitabede de ifade edildiği gibi bu caminin yanındaki hamam ve Tuzpazarı’ndaki kervansaraydan başka Bergama’da bir medrese ile hamam, Biga’da bir camii ve hamam, Afyonkarahisar’da bir camii, medrese, hamam ve bir kervansaray, Edirne’de ise bir mescit yaptırmıştı.
Eskiden Bursa’nın en önemli İpek üretim merkezlerinden biri olan bugünkü İpekçilik semtinde bulunan Umurbey’in vakıf eserlerinden biri olan Umurbey Hamamı 1430 tarihinde inşaa edilmiş, hamam mimarisi özelliklerini yansıtmasısebebiyle önemlidir.Bu yapı aslında İlk Devir Osmanlı Külliyeleri’nde yapıların birbirleri etrafında düzensiz şekilde bulunması ve külliye mimarisinde henüz dış bahçe duvarı uygulamasının görülmediği düşünüldüğünde bu mahallede bulunan Umurbey Camii’si, türbesi, çeşmesi ve bahçesindeki yaklaşık 80 kişilik haziresi ile küçük bir külliye olarak tasarlanmış olan kompleks yapının bir parçasıdır.
Türk Hamamları, kadın ve erkeklerin ayrı zamanlarda yararlandıkları ‘‘Tek Hamam’’lar veya kadın ve erkekler için birbirine bitişik ayrı hamam yapılarının bir arada inşaa edildiği ‘‘Çifte Hamam’’lar olarak ikiye ayrılmaktadır.
Umurbey Hamam'ı kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı bir ‘‘Tek’’ hamamdır. S. Eyice’nin Kare Bir Sıcaklık Etrafında Sıralanan Halvet Hücreli Tip başlığı altında icelediği hamamlardan biri olan Umurbey Hamamı, bazı kaynaklarda da D Tipi (Soğukluk bölümü kare planlı, sıcaklık bölümü halvet odalı) veya A Tipi (Dört veya İki eyvanlı, köşelerde halvet odalı) plan tipi altında incelenmiştir. Bu plan üzerinde farklı ebatlarda kare mekanlar olarak tasarlanan odalar Soyunmalık, Ilıklık, Sıcaklık ve Halvet Odalarını oluşturmaktadır. Bunlar dışında ısıtmalı her hamamda bulunan külhan ve cehennemlik bölümleri de bulunmaktadır.UmurbeyHamamı’nın en geniş mekanı olan 10.75 X 11.00 m² boyutlarındaki Soyunmalığa (Soğukluk) kuzeydoğu yönünden girilmektedir. Bu girişin önünde önceden ahşap bir ek olduğu, ancak 2001 yılında bakımsızlık sebebiyle yıkıldığı bilinmektedir. Camekân da denilen bu bölümün ısınması bazı hamamlarda buhar kontrolü ile ılıklığa geçiş kapısı üzerindeki davlumbaz şeklindeki bacadan veyakubbe üzerindeki fener yardımıyla sağlanmaktadır. Soğukluk bölümünün üzeri büyük bir kubbe ile örtülmüştür. Sekiz köşeli ve kasnaklı bu kubbeye geçişler köşe trompları ile sağlanmıştır. Kuzey, doğu ve batı duvarında ikişer penceresi olan bu mekanın, batı köşesinde bulunan bir kapıdan 6 basamak merdivenle 3.82 X 3.37 m²’lik Ilıklık bölümüne geçilmektedir. Buraya hela ve usturalık (bıçaklık) odaları bağlıdır. Bu bölümden doğuda bulunan bir kapıyla yine kubbeyle örtülü, sivri kemerli iki eyvanlı sıcaklık bölümüne geçilmektedir.
Hamamlarda en önemli mekanlardan biri olan sıcaklık çok farklı şekillerde inşa edilebilmektedir. Yaygın olarak rastlanılan şema ise kare planlı sıcaklık merkezinin bir kubbe ile örtülüp, köşelerde yer alan halvet hücrelerinin küçük kubbelerle örtüldüğü sistemdir. Bu plana uygun olarak inşaa edilen sıcaklık bölümünün ortasında göbektaşı, göbektaşının doğu yönünde iki, batı yönünde bir halvet odası bulunmaktadır. Günümüzde Umurbey Hamamı’nda göbektaşı mevcut değildir. Ayrıca hamamdaki mermer kurnalar, soğukluk bölümündeki mermer fıskıyeli havuz ve mermer sekiler hamama daha sonradan konulmuştur. Sıcaklık kısmının duvarları daha geç dönemde renkli çini plakalarla kaplanmıştır. Halvet odalarının üzeri prizmatik üçgen şeklindeki tromplarla geçişin sağlandığı kubbelerle örtülüdür. Her bir kubbe sekizgen kasnaklıdır ve tepe noktalarında camdan sekizgen birer aydınlık feneri bulunmaktadır.
Sıcaklık bölümünün bitişiğinde dikdörtgen planda yapıya eklenmiş ateş yanan ocak ve onun üzerinde su deposunun bulunduğu Külhan bölümü yer almaktadır. Burada hamama su dağıtımı için konulmuş bir su depo su, odunların konulduğu ateşlik, ocağın üzerinde bulunan sıcak suyun depolandığı metaldan bir kazan haznesi ve ocaktan çıkan dumanların tahliye edilmesi için yapılmış bir tüteklik (baca) bulunmaktadır. Ateşin dumanının hamamın altında bulunan kanallar yardımı ile dolaşarak duvarların içindeki tuğladan yapılmış künkler (boru veya baca) yardımıyla ısınmayı sağlayan bölüm ise Cehennemlik bölümüdür. Günümüzde Isıtmalı hamamlarda bulunan külhan ve cehennemlik bölümünü, künk boruları ve Hypocaust denilen temeli Roma Dönemi Hamamlarına dayanan alttan ısıtmalı sistemi Umurbey Hamamı’nda görmek mümkündür. Soğukluk kısmının duvarları bazen bir bazen iki sıra kesme taş, arasına bir sıra dikine konulmuş tuğlalardan oluşturulan almaşık duvar örgüsü tekniğinde örülmüştür. Diğer bölümler moloz duvardır.
1518’de çıkan yangında hasar gören hamam 1556’da tamir edilmiş, 1854 depreminde yeniden hasar görmüş ve 1930’lu yıllarda Ermenilere satılmıştır. 1960 ve 1990 yılları arasında kullanılmış, daha sonra terkedilmiştir. Bitişiğinde bulunan eski bir ipek fabrikası ile birlikte aynı kaderi paylaşan bu yapı 2008 yılında Tofaş tarafından yeniden restore edilmiştir. Bu restorasyon sırasında soyunmalık ve sıcaklık kubbelerine sonradan eklenmiş olan kademeli sekizgen çatı aynen bırakılmış ancak iç kısımdaki duvarlarda bulunan alçı sıvalar ve çini plakalar tümüyle temizlenerek hamamın özgün yapısı korunmaya çalışılmıştır. Doğusuna fuaye kısmı eklenerek sanat galerisine dönüştürülen Umurbey Hamamı bu haliyle günümüzde çeşitli sanatsal ve kültürel etkinlikler için kullanılmaktadır
Umurbey Hamam'ı kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı bir ‘‘Tek’’ hamamdır. S. Eyice’nin Kare Bir Sıcaklık Etrafında Sıralanan Halvet Hücreli Tip başlığı altında icelediği hamamlardan biri olan Umurbey Hamamı, bazı kaynaklarda da D Tipi (Soğukluk bölümü kare planlı, sıcaklık bölümü halvet odalı) veya A Tipi (Dört veya İki eyvanlı, köşelerde halvet odalı) plan tipi altında incelenmiştir. Bu plan üzerinde farklı ebatlarda kare mekanlar olarak tasarlanan odalar Soyunmalık, Ilıklık, Sıcaklık ve Halvet Odalarını oluşturmaktadır. Bunlar dışında ısıtmalı her hamamda bulunan külhan ve cehennemlik bölümleri de bulunmaktadır.UmurbeyHamamı’nın en geniş mekanı olan 10.75 X 11.00 m² boyutlarındaki Soyunmalığa (Soğukluk) kuzeydoğu yönünden girilmektedir. Bu girişin önünde önceden ahşap bir ek olduğu, ancak 2001 yılında bakımsızlık sebebiyle yıkıldığı bilinmektedir. Camekân da denilen bu bölümün ısınması bazı hamamlarda buhar kontrolü ile ılıklığa geçiş kapısı üzerindeki davlumbaz şeklindeki bacadan veyakubbe üzerindeki fener yardımıyla sağlanmaktadır. Soğukluk bölümünün üzeri büyük bir kubbe ile örtülmüştür. Sekiz köşeli ve kasnaklı bu kubbeye geçişler köşe trompları ile sağlanmıştır. Kuzey, doğu ve batı duvarında ikişer penceresi olan bu mekanın, batı köşesinde bulunan bir kapıdan 6 basamak merdivenle 3.82 X 3.37 m²’lik Ilıklık bölümüne geçilmektedir. Buraya hela ve usturalık (bıçaklık) odaları bağlıdır. Bu bölümden doğuda bulunan bir kapıyla yine kubbeyle örtülü, sivri kemerli iki eyvanlı sıcaklık bölümüne geçilmektedir.
Hamamlarda en önemli mekanlardan biri olan sıcaklık çok farklı şekillerde inşa edilebilmektedir. Yaygın olarak rastlanılan şema ise kare planlı sıcaklık merkezinin bir kubbe ile örtülüp, köşelerde yer alan halvet hücrelerinin küçük kubbelerle örtüldüğü sistemdir. Bu plana uygun olarak inşaa edilen sıcaklık bölümünün ortasında göbektaşı, göbektaşının doğu yönünde iki, batı yönünde bir halvet odası bulunmaktadır. Günümüzde Umurbey Hamamı’nda göbektaşı mevcut değildir. Ayrıca hamamdaki mermer kurnalar, soğukluk bölümündeki mermer fıskıyeli havuz ve mermer sekiler hamama daha sonradan konulmuştur. Sıcaklık kısmının duvarları daha geç dönemde renkli çini plakalarla kaplanmıştır. Halvet odalarının üzeri prizmatik üçgen şeklindeki tromplarla geçişin sağlandığı kubbelerle örtülüdür. Her bir kubbe sekizgen kasnaklıdır ve tepe noktalarında camdan sekizgen birer aydınlık feneri bulunmaktadır.
Sıcaklık bölümünün bitişiğinde dikdörtgen planda yapıya eklenmiş ateş yanan ocak ve onun üzerinde su deposunun bulunduğu Külhan bölümü yer almaktadır. Burada hamama su dağıtımı için konulmuş bir su depo su, odunların konulduğu ateşlik, ocağın üzerinde bulunan sıcak suyun depolandığı metaldan bir kazan haznesi ve ocaktan çıkan dumanların tahliye edilmesi için yapılmış bir tüteklik (baca) bulunmaktadır. Ateşin dumanının hamamın altında bulunan kanallar yardımı ile dolaşarak duvarların içindeki tuğladan yapılmış künkler (boru veya baca) yardımıyla ısınmayı sağlayan bölüm ise Cehennemlik bölümüdür. Günümüzde Isıtmalı hamamlarda bulunan külhan ve cehennemlik bölümünü, künk boruları ve Hypocaust denilen temeli Roma Dönemi Hamamlarına dayanan alttan ısıtmalı sistemi Umurbey Hamamı’nda görmek mümkündür. Soğukluk kısmının duvarları bazen bir bazen iki sıra kesme taş, arasına bir sıra dikine konulmuş tuğlalardan oluşturulan almaşık duvar örgüsü tekniğinde örülmüştür. Diğer bölümler moloz duvardır.
1518’de çıkan yangında hasar gören hamam 1556’da tamir edilmiş, 1854 depreminde yeniden hasar görmüş ve 1930’lu yıllarda Ermenilere satılmıştır. 1960 ve 1990 yılları arasında kullanılmış, daha sonra terkedilmiştir. Bitişiğinde bulunan eski bir ipek fabrikası ile birlikte aynı kaderi paylaşan bu yapı 2008 yılında Tofaş tarafından yeniden restore edilmiştir. Bu restorasyon sırasında soyunmalık ve sıcaklık kubbelerine sonradan eklenmiş olan kademeli sekizgen çatı aynen bırakılmış ancak iç kısımdaki duvarlarda bulunan alçı sıvalar ve çini plakalar tümüyle temizlenerek hamamın özgün yapısı korunmaya çalışılmıştır. Doğusuna fuaye kısmı eklenerek sanat galerisine dönüştürülen Umurbey Hamamı bu haliyle günümüzde çeşitli sanatsal ve kültürel etkinlikler için kullanılmaktadır
Sevcan TÜRE'den alıntıdır.
